Domeinoverstijgende netwerkaanpak ondervoeding ouderen

Een domeinoverstijgende netwerkaanpak ondervoeding bij ouderen verbetert de kwaliteit van leven van ouderen, stimuleert zelfredzaamheid en behoud van eigen regie. Deze aanpak sluit aan bij de opdracht aan gemeenten en zorgverzekeraars (Gezond Actief Leven Akkoord – GALA) om ondervoeding bij ouderen eerder te signaleren. Om de aanpak te ontwikkelen zijn twee pilots uitgevoerd in de gemeenten Rotterdam en Apeldoorn/Zwolle.

De domeinoverstijgende netwerkaanpak draagt bij aan de juiste zorg op de juiste plek, op het juiste moment. Bovendien leidt het tot een besparing van de zorgkosten, onder meer door minder en kortere ziekenhuisopname, minder wijkverpleging en uitstel van opname in het verpleeghuis.

Omvang en urgentie

Ondervoeding bij ouderen is in Nederland een onderschat probleem en krijgt in tegenstelling tot ‘overvoeding’ maar weinig aandacht. Onterecht, omdat het aantal ouderen sterk zal toenemen. Volgens de Dialoognota Ouder Worden 2020 – 2040 van het ministerie van VWS stijgt het aantal 65-plussers van 3,4 miljoen in 2020 naar 4,9 miljoen in 2040. Het aantal 80-plussers is zelfs bijna verdubbeld in 2040.

Hoe vaak komt (hoog risico op) ondervoeding voor bij ouderen?
  • Bij 8,5% van alle thuiswonende 65-plussers.
  • Bij 16% van de thuiswonende kwetsbare 65-plussers. Denk aan ouderen met thuiszorg, een slechte eetlust, ouderen die minder mobiel of alleenwonend zijn.
  • Bij 19% van de thuiswonende 85-plussers.
  • Bij 38% van de ouderen bij opname op de afdeling geriatrie in het ziekenhuis.

Het programma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen (WOZO), Integraal Zorgakkoord (IZA) en de VNG-werkagenda (verwerkt in GALA) geven handvatten om een samenhangend beleid te voeren ter voorkoming en vermindering van ondervoeding bij ouderen, met de nadruk op een gezond voedingspatroon.

Waarom is een domeinoverstijgende netwerkaanpak nodig?

De oorzaak van ondervoeding is multifactorieel. Somatische, functionele, psychische en sociale factoren spelen (vaak gelijktijdig) een rol (zie DoMap-model). Daarom is samenwerking tussen professionals in verschillende domeinen nodig. Het Kenniscentrum Ondervoeding heeft een model ontwikkeld waarin de domeinoverstijgende netwerkaanpak wordt uitgewerkt. Deze is gericht op lokale implementatie en borging met landelijke support vanuit het Kenniscentrum Ondervoeding.

Doelen van de netwerkaanpak:

  • Het voorkomen van ondervoeding
  • Het eerder herkennen van ondervoeding
  • Het sneller kunnen behandelen van ondervoeding

Succesfactoren: 

  • Goede samenwerking binnen het netwerk: heldere afspraken tussen verschillende domeinen.
  • Een integrale aanpak waardoor ondervoeding bij ouderen met een hoog risico kan worden voorkomen.
  • Een passend (domeinoverstijgend) (zorg)aanbod beschikbaar te maken volgens de principes van stepped care – matched care.

Wat levert de domeinoverstijgende netwerkaanpak in waarde op?

De Social Return On Investment (SROI) ‘Over de waarde van zorg bij ondervoeding van (kwetsbare) ouderen’ laat zien dat een investering van €1 over 5 jaar een maatschappelijk rendement oplevert van €3,27.

Domeinoverstijgende netwerkaanpak uitgewerkt per domein

De netwerkaanpak bevat meerdere domeinen:

Voor elk domein zijn materialen en tools beschikbaar om hen te betrekken bij de netwerkaanpak.

Toelichting per domein

Direct naar

Ouderen Informele zorg Sociaal domein Zorg domein Samenvatting

Ouderen

Gezonde voeding is een belangrijke sleutel tot vitaliteit bij ouderen. Naarmate we ouder worden, veranderen onze voedingsbehoeften en neemt het aantal gezondheidsproblemen toe. Dit kan leiden tot moeilijkheden bij eten en drinken, zoals kauw- en slikproblemen, bijwerkingen van medicijnen, verminderde eetlust, beperkingen rondom koken en boodschappen doen en eenzaamheid. Een gezond voedingspatroon en fit blijven kan daardoor uitdagender worden. Het is een misvatting dat ondervoeding alleen voorkomt bij magere mensen. Tekenen van ondervoeding worden vaak over het hoofd gezien, vooral bij mensen met overgewicht, die ongewenst spiermassa kunnen verliezen.

Bewustwording is essentieel om aandacht te vestigen op het voorkomen en tijdig herkennen van ondervoeding bij ouderen.

–

Aanbevelingen gericht op ouderen

Organiseer activiteiten voor ouderen om bewustwording te creëren en kennis over ondervoeding te vergroten. Deze informatie moet aansluiten op de wensen en levensfase van de ouderen.

Maak gebruik van de volgende onderdelen in de toolbox:

Informele zorg: naasten, mantelzorgers en vrijwilligers

Informele zorg en het omzien naar elkaar zijn belangrijke pijlers in het overheidsbeleid gericht op thuiswonende mensen met een kwetsbare gezondheid. Het is belangrijk dat zowel gevraagde als ongevraagde adviezen over voeding en levensstijl van informele zorgverleners consistent zijn en elkaar versterken.

Bij bewustwording en vroegsignalering van ondervoeding is de inzet van informele zorg nodig.

–

Aanbevelingen gericht op informele zorg

Organiseer activiteiten voor naasten, vrijwilligers en professionals om de bewustwording en kennis over ondervoeding te vergroten. Ondersteun daarnaast bij de ontwikkeling van signaleringsvaardigheden.

Maak gebruik van de volgende onderdelen in de toolbox:

Sociaal domein

Onder andere ouderenadviseurs, wmo-consulenten, maatschappelijk werker, medewerkers sociale wijkteams

Ondervoeding ontwikkelt zich vaak geleidelijk en is soms pas merkbaar nadat de gezondheid van een oudere aanzienlijk is verslechterd. Dankzij de betrokkenheid van professionals in het sociale domein in een vroeg stadium, bijvoorbeeld bij mobiliteitsproblemen of huishoudelijke ondersteuning, kunnen ze deze veranderingen op tijd signaleren. Ze hebben regelmatig contact met ouderen, vaak zelfs voordat zorgprofessionals in de eerstelijnszorg betrokken zijn.

In de stappen bewustwording en vroegsignalering is inzet van het sociaal domein van groot belang voor het voorkomen of tijdig herkennen van ondervoeding.

–

Aanbevelingen gericht op het sociale domein

Vergroot de bewustwording, kennis over ondervoeding en de signaleringsvaardigheden van professionals in het sociaal domein zodat (het risico op) ondervoeding vroegtijdig wordt herkend.

Maak gebruik van de volgende onderdelen in de toolbox:

  • De communicatie-uitingen in de bewustwordingsactie Goed Gevoed Ouder Worden
  • De factsheet over het voorkomen, herkennen en behandelen van ondervoeding o.a. ontwikkelt voor professionals werkzaam in het sociaal domein
  • Het artikel in WMO Doen ‘Goed gevoed ouder worden: Niet voor iedereen vanzelfsprekend’
  • De signaleringskaart Goed Gevoed Ouder Worden – Voorkom ondervoeding herken de signalen
  • Het artikel in Magazine Samen Sociaal Domein – Signaleringskaart Gevoed Ouder Worden voor het Sociaal Domein
  • De website ‘Goed Gevoed Ouder Worden’ inclusief de (zelf)testen.
  • De brochure ‘Goed Gevoed Ouder Worden’
  • Organiseer scholingen voor professionals werkzaam in het sociaal domein om kennis over ondervoeding te vergroten. Maak gebruik van de expertgroep Diëtisten Goed Gevoed Ouder Worden van het Kenniscentrum Ondervoeding
  • Een lokaal overzicht van buurtrestaurants, maaltijdservices, boodschappenservice of andere lokale initiatieven die bijdragen aan het ondersteunen van een gezond voedingspatroon voor ouderen.

Zorg domein

Onder andere huisarts, praktijkondersteuner, (wijk)verpleegkundigen, paramedici

Ondervoeding gaat onder andere gepaard met ongewenst gewichtsverlies, verlies aan spiermassa, een daling van de weerstand en een verhoogde kans op complicaties. Ondervoeding is geassocieerd met functieverlies dat kan leiden tot een vermindering van zelfredzaamheid en kan zorgen voor een verhoogd valrisico.

De behandeling is altijd multi-/interdisciplinair: een goede samenwerking is dus essentieel. Zorgprofessionals stellen altijd in samenspraak met de patiënt (Samen Beslissen) en eventueel met de informele zorg het beleid vast. Zij houden daarbij rekening met de specifieke omstandigheden van de ondervoede oudere.

–

Aanbevelingen gericht op het zorg domein

Vergroot de bewustwording, kennis over ondervoeding en de signaleringsvaardigheden van professionals in het zorg domein zodat (het risico op) ondervoeding vroegtijdig wordt herkend en zo snel mogelijk de juiste behandeling kan worden ingezet.

Maak gebruik van de volgende onderdelen in de toolbox:

  • De communicatie-uitingen in de bewustwordingsactie Goed Gevoed Ouder Worden
  • De factsheet over het voorkomen, herkennen en behandelen van ondervoeding o.a. ontwikkelt voor professionals werkzaam in het sociaal domein
  • De website ‘Goed Gevoed Ouder Worden’ inclusief de (zelf)testen.
  • De brochure ‘Goed Gevoed Ouder Worden’
  • Organiseer scholingen voor professionals werkzaam in het zorg domein om kennis over ondervoeding te vergroten. Maak gebruik van de expertgroep Diëtisten Goed Gevoed Ouder Worden van het Kenniscentrum Ondervoeding
  • Gebruik de SNAQ 65+. De SNAQ is een instrument om te screenen op het risico op ondervoeding. Het gebruiken van de SNAQ 65+ kost minder dan 5 minuten per cliënt en wordt uitgevoerd door een verpleegkundige, verzorgende of POH-er
  • Gebruik het Voedingspaspoort, deze is bedoeld om continuïteit van voedingszorg bij (kwetsbare) ouderen te verbeteren. Het Voedingspaspoort ondersteunt bij:
    • Het vergroten van kennis over (risico op) ondervoeding bij zowel de oudere als professionals;
    • Het bekrachtigen van eigen regie van de oudere;
    • Het optimaliseren van overdracht, communicatie en samenwerking van zorgprofessionals naar professional in het sociaal domein;
    • Het faciliteren in praktische hulp en ondersteuning.